Në jetën time gjithmonë kam qenë i nxituar, por jo në kuptimin që kam marrë diçka pa meritë, por në sensin që doja të përjetoja shumë gjëra, duke ditur që koha është e kufizuar. I nxituar në veprime, por jo në marrjen e gjërave. Them “në marrjen e gjërave”, sepse në këtë botë as meritat nuk t’i japin, por duhet t’i marrësh. Vazhdoj t’i qëndroj parimit që bota është ngritur mbi sakrifica, dhe jo mbi merita.
Para pak kohësh, në një diskutim të tipit filozofik për vendimmarrjet e mëdha dhe analizat e skenarëve “po sikur”, vura re që një nga gjërat që më kishte munguar në këtë rrugëtim ishte “mentorimi”. Ne nuk kemi një kulturë të tillë mentorimi, sepse së pari, këtu nuk dihet nga vjen ky koncept, dhe së dyti, mentorimi këtu është shpesh sofistikimi i gojores, në kuptimin literal dhe metaforik.
Në fillimet e mia akademike, kisha një ngarkesë që e bëja me shumë kënaqësi. E nisa punën me kohë të plotë me 12 grupe seminaresh, saqë kur takoja një koleg në korridor dhe më pyeste: “Ku ke mësim tani?”, i thosha “Ku të më shpien këmbët”, sepse isha i tejlodhur. Madje ka ndodhur të hyja në klasa ku mbahej një lëndë tjetër, dhe studentët, nga dashamirësia, nuk më ndërprisnin, edhe pse e dinin që nuk ishte seminari apo leksioni i tyre.
Pse e them këtë, i dashur lexues i patrembur? Sepse, nëse ke ardhur deri në këtë pikë leximi, atëherë je personi që dua t’i drejtohem. Tani, le ta kthejmë këtë në numra. E përkthyer në numra, kjo statistikë arrin afërsisht 400 studentë në semestër, në dy semestra bëhen 800 studentë, dhe në 10 vite, 8000 studentë! Vetëm nga një institucion ku unë jepja mësim…
Në vitet e para, shpesh dëgjoja këtë shprehje: “Pse nuk e bën një libër për ta shitur?”. Kjo më dukej shumë e çuditshme, sepse, sipas formimit tim kulturor, as që e mendoja apo perceptoja idenë e të shkruarit një libër për një fushë ku sapo kisha futur këmbët. Për më tepër, isha mësuar të shikoja libra ku numri i bashkëautorëve ishte i madh, dhe autori që lexoja falënderonte gjithë botën. Kulturalisht, isha mësuar që, në ëndrrat e mia, librin ta filloja nga faqja e falënderimeve. Mirëpo, për 11 vite me radhë, ajo faqe më ka mbetur bosh… (mami nuk llogaritet).
Unë duhet ta kisha nisur “llogarinë” sipas kulturës së vendit, si një mashtrues i zakonshëm. Po ja që 8000 studentë, me nga 20 euro për një libër, i bie të ishin 160,000 euro për profesorin. Mirëpo, unë nuk kam qenë kurrë një matrapaz në formim, dhe fatmirësisht nuk kam qenë as hallexhi… Edhe në momentet kur kam qenë në vështirësi, kam ndërgjegjen e pastër se nuk e kam bërë.
Gjithsesi, vijmë sot, pas një kalvari të gjatë pune, kur, me titullin profesor, ndjeva se isha gati për të bërë një libër. Tani më lejo të të tregoj serbes serbes disa historika. Gjatë pandemisë, një fondacion shqiptaro-amerikan mblodhi disa pedagogë dhe na dha nga 1000 e ca euro për të përkthyer një libër. Si zakonisht, isha i vetmi që protestova, duke thënë se ishte fyerje gjithë maskarada, por pa rezultat. Mos harro që rezultatet nuk vijnë asnjëherë menjëherë. Por të paktën këmbëngula që ne, si të varfër, të merrnim ndonjë kopje falas kur të botohej libri. Gjatë përkthimit, lexoja kapitujt dhe më dukej që çdo gjë ishte jashtë kontekstit. Për shembull, libri ishte shumë i mirë dhe me standarde shumë të larta, por shembulli se si John Stewart me Milwaukee i rriti të ardhurat kompanisë së tij Dornbuch Futures duke zgjeruar rrjetin e shitjeve në një segment tregu në Chicago… Për dikë që e njeh ekonominë, kjo mund të bëhet një përqasje konkrete, por për të rinjtë tanë që gjithmonë ngelen në ajër, nuk ishte.
Tani që jam gati të bëj kryeveprën e jetës sime, të bëj ekipin dhe t’i vë emrin. Por edhe ne, gjysmë të vdekatarët, sa do mend dhe eksperiencë të kemi, harrojmë çfarë bëjmë vetë. Pasi u ula, bëra një listë me kompani që mendoja se ishin të denja për të hyrë në analet e historisë dhe për t’u lexuar për vite me radhë nga të rinjtë. U cova selam disa kolegëve për t’i pyetur për sugjerimet e tyre, por… asnjëri nuk kishte asnjë sugjerim për të bërë. Vazhdoja përpara, duke llogaritur kostot dhe sa punë do të merrte. Dola me një propozim që çdo kompani do paguante një tarifë. E para, unë besoj te tregu. E dyta, besoj se çdo gjë që është e mirë duhet të ketë një çmim. Kjo, natyrisht, nuk e përjashton ndihmën apo gjestin që bën kushdo me këdo.
Pasi kontaktova kompanitë e para, vura re një stepje që fillimisht nuk e kuptoja. Projekti më dukej i mrekullueshëm në mendjen time: ishte projekti i parë i këtij lloji në këtë vend, një vendosje standardi dhe, në një farë mënyre, një lëvizje drejt ndërkombëtarizimit (shaka kjo e fundit). Por mesa duket, ishte i mrekullueshëm vetëm në mendjen time. Pasi dërgova konceptet e para në dy gjuhë, prita… prita… dhe prapë prita. Por asgjë! Shumë prej tyre i njihja mirë, madje shumë mirë. E marr njërin në telefon, një CEO të madh. Pasi më përgëzoi, më tha: “Jam shumë negativ për këtë, sepse pastaj hapet kutia e Pandorës… Kush merret me profesorë të tjerë?”. I thashë që e kuptoj shumë mirë!
Kontaktoj një tjetër kompani nga ato që u kisha dërguar selam, një tjetër CEO i madh. Dhe përgjigjja ishte: “E diskutova mundësinë e bashkëpunimit, por për shkak të mungesës së buxhetit për një zë të tillë, na është e pamundur të ju bashkohemi. Uroj ta botoni sa më shpejt për të qenë në duar të studentëve dhe palëve të interesuara.”
Thashë me vete, çfarë po ndodh kështu?! Marr një tjetër CEO të madh, por mu mbaronin të mëdhenjtë. Përgjigjja e tij ishte: “Profe, ndoshta do kemi raste të tjera. S’kam shumë humor për momentin.” I thashë: “Uroj të jesh mirë,” sepse nuk dija si t’i përgjigjesha një përgjigjeje të tillë, si të isha duke dërguar prostituta dhe ai të mos ishte në humor.
Kontaktoj një tjetër CEO, i brezit të ri, nga gjenerata ime. Ky, si të gjithë të tjerët, predikon për moralin dhe punonjësit. Dhe përgjigjja e tij ishte shumë e thjeshtë: “OK”, si të më kishte kthyer një mesazh në WhatsApp. U mendova, ç’po bëj unë vetë?
Vazhdoja të kontaktoja të tjerë, dhe mora një institucion tjetër që në parim ra dakord për pjesëmarrje, por pastaj filluan të më binin rreth e rrotull. Kthehem në zyrë dhe më vjen në mendje një histori që u them shpesh studentëve: “Çdo kompani bazon vendimmarrjen e saj në vlerat që ka.”
Kthehem në zyrë dhe vazhdoj të kontaktoj njerëz të tjerë, por nuk po shkoja askund. Në një moment më vjen në mend një histori që gjithmonë u tregoj studentëve. U them se çdo kompani e bazon vendimmarrjen e vet në vlerat që përfaqëson. E shoh në sallë se kur e them këtë fjali, studentët shpesh janë të humbur, edhe pse e kuptojnë thellësinë e fjalëve, nuk e perceptojnë thelbin e saj. U jap një shembull nga bota dhe dy nga vendi.
Kur Google hyri për herë të parë në Kinë, ishte një sukses i madh, sepse tregu kinez ofronte mundësi të papara, miliarda dollarë. Një ditë, qeveria kineze i kërkoi Google-it të dorëzonte të gjitha të dhënat që kishte për qytetarët kinezë. Google refuzoi, dhe pas një lufte diplomatike të madhe, ku u përfshi edhe presidenti i atëhershëm, Barack Obama, kompania vendosi të largohej nga tregu kinez, duke deklaruar: “Ne besojmë se interneti nuk ka kufij dhe se është një instrument për demokracinë. Bazuar në këto vlera, vendosëm të largohemi nga Kina.” Historia është më e gjatë, por thelbi është që vendimi u morr në bazë të vlerave të tyre.
Pastaj u tregoj studentëve një histori nga përvoja ime personale. Një nga organizimet më të mira në Tiranë për inovacionin ka qenë festivali i inovacionit, që bashkëpunonte me Fakultetin e Ekonomisë. Ishte një super angazhim dhe eksperiencë që tre muaj punë kulmonin me një festival të madh. Ai u bë aq i suksesshëm, saqë sponsorët filluan të vinin vetë. Një ditë, duke u ndjerë mirë, u thashë studentëve të mendonin për vendin ku do ta zhvillonim festivalin atë vit, pasi vendimi do të ishte në dorën e tyre. Ndërkohë, unë do shkoja të takoja një sponsor.
Shkoj te një nga kompanitë më të mëdha që prodhon sallamëra në Shqipëri. CEO-ja më thotë të takoj drejtoreshën e marketingut, e cila kishte qenë studente në Fakultetin e Ekonomisë dikur. Pasi u takuam, ajo më tha: “Më vjen keq, por nuk kemi buxhet për këtë lloj aktiviteti, por mund të kontribuojmë me produkte.” Unë nuk dija nëse të qeshja apo të zemërohesha. Mendova: “Këta kanë sponsorizuar lloj-lloj aktivitetesh të kota dhe tallavaje, dhe tani, për një ngjarje që mbështet inovacionin, nuk kanë as 200 euro për të ndihmuar.” I thashë drejtoreshës: “Imagjino të dalësh në skenë dhe të shpallësh që vendi i dytë në konkurs merr 6 kile sallam, 2 proshuta dhe një kg suxhuk. Nuk ke turp?” Faleminderit dhe u largova.
Nderkohe që kthehem duke turfulluar, mora vesh që studentët kishin zgjedhur një sallë të re, përballë Tajvanit, si vendin ku do të mbahej festivali. Nisem për atje dhe takoj një prift. Pasi biseduam, ai më thotë se kostoja e sallës ishte 960 euro për dy orë. I thashë: “O uratë, po ne jemi si puna juaj, punojmë për Perëndinë!” Ai më sugjeroi të shkruaja një letër drejtuar kryepeshkopit për të marrë parasysh kërkesën tonë. Kthehem në zyrë dhe shkruaj letrën, me një stil zyrtar dhe të përulur. Pasi e dorëzova, prisja të merrja përgjigje. Prisja dhe prisja, por asgjë. E marr uratën në telefon dhe i them: “Çfarë u bë me atë punë?” Ai më thotë se kishte folur me kryepeshkopin dhe kishin vendosur të na bënin një ulje prej 30% nga tarifa zyrtare. Nuk munda të mos qeshja dhe ai më pyeti pse po qeshja. I thashë: “E përtejshme, Perëndia që bën skonto!”
Pasi ua tregova këtë histori studentëve, e mbylla me batutën e njohur të një filmi të madh: “Ma merr hakun Perëndia, se gjysmë budalla të ka lënë.”
Vendimmarrja e çdo organizate tregon për vlerat e saj. Dhe fatkeqësisht, shumë prej tyre, që kam takuar gjatë gjithë këtij rrugëtimi, nuk kanë vlera, ose kanë vlera të gabuara, si ato të kafshëve dhe hajdutëve.
Vazhdova të bëja telefonata dhe mora një të njohur, me të cilin kisha pak marrëdhënie personale, por një njohje më shumë profesionale. Nuk bëj shumë hyrje të gjata në biseda, sepse e konsideroj humbje kohe. I shpjegova idenë shkurtimisht, dhe ai më ndërpreu duke thënë: “Lere lere, e di ku do dalësh, është shumë e bukur si ide, dhe këto gjëra na pëlqejnë shumë.” I thashë që ka një tarifë dhe nuk është si librat e zakonshëm prej 200 euro. Ai pranoi dhe më tha: “A mund ta bëjmë me këste, se për ne që punojmë dhe krijojmë vetë, duhet ta përfshijmë në buxhet?”. Ramë dakord në parim, dhe ai ishte një person që kishte krijuar diçka që e përdor gjithë Tiranën sa herë ha bukë.
Kur mbylla bisedën, ndjeva një liri të madhe, si të isha i lirë të ndryshoja drejtimin e anijes time. Kjo ndjenjë e lirisë është një nga ndjesitë më të rrezikshme për një të ri në këtë vend. Ajo është si një drogë. Ky vend, në të vërtetë, është i pashpresë, dhe kjo ndjenjë më ka marrë në qafë…
Në atë moment më vjen një mesazh nga një mik që kisha kontaktuar më parë nga një bankë shqiptare. Ai më shkruan: “O armik i popullit, ende nuk kemi marrë vendimin, por diçka do bëhet!” I thashë: “Të paça!”, dhe fillova t’i tregoj për 14 JO-të që kisha marrë dhe për dy PO-të në parim. Ndërkohë që po bisedonim, i tregova edhe për përgjigjet që kisha marrë deri atëherë dhe i thashë: “Kam një faqe falënderimesh ende bosh prej nje dekate, por një faqe turpi që është mbushur prej nje dite…”